కాస్పియన్ సముద్రం (, , , , Persian: دریای خزر or دریای مازندران ) వైశాల్యంలో భూమిపై ఉన్న అతి పెద్ద పరివేష్టిత జల భాగం, ఇది ప్రంపంచంలోని అతి పెద్ద సరస్సు లేదా పూర్తి-స్థాయి సముద్రంగా విస్తృతంగా వర్గీకరించబడుతుంది. ఈ సముద్ర ఉపరితల వైశాల్యం3,71,000 కి.m2 (1,43,200 sq mi) (గరబోగాజ్కోల్ ఐలగి మినహాయించి) మరియు 78,200 కి.m3 (18,800 cu mi) పరిమాణం కలిగి ఉంది. ఇది ఒక ఉపరితల భాష్పీభవన హరివాణం (దీనికి బాహ్యప్రవాహాలు లేవు) మరియు ఇది ఉత్తర ఇరాన్, దక్షిణ రష్యా, పశ్చిమ కజఖస్తాన్ మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్, మరియు తూర్పు అజర్బైజాన్ లను సరిహద్దులుగా కలిగి ఉంది.
దీని సముద్రతీర పురాతన నివాసితులు, బహుశా దాని లవణీయత మరియు హద్దులు లేని విస్తారతను చూసి కాస్పియన్ ను ఒక మహాసముద్రంగా భావించారు. ఇది సుమారు 1.2% లవణీయతను కలిగి ఉంది, అధికభాగం సముద్రజలాల లవణీయతలో ఇది సుమారు మూడవ వంతు. కాస్పియన్ పురాతన మానపటాలలో క్వాజ్విన్ (قزوين or بحر قزوين )గా పిలువబడుతుంది. ఇరాన్ లో ఇది కొన్నిసార్లు దర్యా-ఏ మాజాన్దరాన్ (دریای مازندران ) గా సూచింపబడింది.
నల్ల సముద్రం వలె, కాస్పియన్ సముద్రం కూడా పరతిథిస్ సముద్ర అవశేషము. విరూపకారక ఉన్నతి మరియు సముద్ర మట్టం పడిపోవడం వలన 5.5 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం కాస్పియన్ భూభాగంచే పరివేష్టింపబడింది. వెచ్చని మరియు పొడి శీతోష్ణస్థితి కాలాలలో, ఈ భూభాగ పరివేష్టిత సముద్రం దాదాపుగా ఎండిపోయి, హెలైట్ వంటి పరిశోషిత అవక్షేపాలు గాలి ద్వారా తేబడిన నిక్షేపాల క్రింద పరిశోషిత సరస్సు వలె కప్పివేయబడి, చల్లబడినపుడు, తడి శీతోష్ణస్థితులు ఈ హరివాణాన్ని తిరిగి నింపుతాయి. లోనికి ప్రవహిస్తున్న మంచినీటి వలన, కాస్పియన్ సముద్రం తన ఉత్తర భాగాలలో ఒక మంచి-నీటి సరస్సు వలె ఉంటుంది. ఇరానియన్ ఒడ్డున దాని లవణీయత అధికంగా ఉంటుంది, ఇక్కడి జలగ్రహణ క్షేత్రం తక్కువ నీటిని అందిస్తుంది. ప్రస్తుతం, కాస్పియన్ సముద్ర సగటు లవణీయత, భూమి పైన ఉన్న మహాసముద్రాలలో మూడింట ఒక వంతుగా ఉంది. గరబోగాజ్కోల్ అఖాతదరి, 1980లలో కాస్పియన్ ప్రధానభాగం నుండి ప్రవాహం ఆగిపోయి ఎండిపోయింది మరియు ఇప్పుడు పునరుద్ధరించబడి, సాధారణంగా మహాసముద్ర లవణీయతకు 10వ వంతు మించి ఉంటుంది.
కాస్పియన్ సముద్రం ప్రపంచంలోని అతిపెద్ద అంతస్థలీయ జలాశయం మరియు ఇది ప్రపంచంలోని మొత్తం సరోవరీయ జలాలలో 40 నుండి 44 శాతాన్ని కలిగి ఉంది. కాస్పియన్ యొక్క తీరరేఖలు అజార్బైజన్, ఇరాన్, కజఖస్తాన్, రష్యా, మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్ లతో పంచుకోబడ్డాయి. కాస్పియన్ మూడు విభిన్న భౌతిక ప్రాంతాలుగా విభజింపబడింది: అవి ఉత్తర, మధ్య, మరియు దక్షిణ కాస్పియన్. ఉత్తర-మధ్య సరిహద్దు అయిన మంగిష్లాక్ ప్రవేశ మార్గం, చెచెన్ ఐల్యాండ్ మరియు కేప్ టియుబ్-కరగాన్ ల మధ్య ప్రవహిస్తుంది. దక్షిణ-మధ్య సరిహద్దు అయిన అప్షేరోన్ ప్రవేశమార్గం, విరూపకారక పుట్టుక కలిగిన ఒక సిల్ అయిన ఇది ఝిలోయి ఐల్యాండ్ నుండి మరియు కేప్ కువులి ద్వారా ప్రవహిస్తుంది. గరబోగాజ్కోల్ అఖాతం కాస్పియన్ యొక్క లవణీయ తూర్పు ప్రవేశద్వారం, ఇది తుర్క్మెనిస్తాన్ లో భాగం మరియు కొన్ని సందర్భాలలో కాస్పియన్ నుండి విడిపోయే భూసంధి వలన దానికదే ఒక సరస్సుగా ఉంటుంది.
ఈ మూడు ప్రాంతాల మధ్య విభజనలు నాటకీయంగా ఉంటాయి. ఉత్తర కాస్పియన్ కేవలం కాస్పియన్ తీరపు అంచుని కలిగి, తక్కువ లోతుని కలిగి ఉంటుంది; ఇది కేవలం 5–6 మీటర్లు (16–20 అడుగులు) సగటు లోతుని కలిగి మొత్తం జలరాశి పరిమాణంలో ఒక శాతం కంటే తక్కువను పొందుతుంది. ఈ సముద్రం మధ్య కాస్పియన్ వైపు గుర్తించదగినంతగా వంగుతుంది, ఇక్కడ సరాసరి లోతు 190 మీటర్లు (620 అడుగులు). దక్షిణ కాస్పియన్ అత్యంత లోతైన ప్రాంతం, ఇది 1,000 మీటర్లు (3,300 అడుగులు) కంటే ఎక్కువ లోతుని కలిగి ఉంటుంది. మధ్య మరియు దక్షిణ కాస్పియన్ ప్రాంతాలు మొత్తం జలరాశిలో వరుసగా 33 శాతం మరియు 66 శాతం పరిమాణాన్ని కలిగి ఉన్నాయి. సాధారణంగా కాస్పియన్ సముద్ర ఉత్తరభాగం శీతాకాలంలో ఘనీభవిస్తుంది, బాగా చల్లగా ఉండే శీతాకాలాలలో, దక్షిణ ప్రాంతంలో మంచు ఏర్పడుతుంది.
130కి పైగా నదులు కాస్పియన్ కు ప్రవాహాన్ని అందిస్తాయి, వాటిలో వోల్గా నది ఆత్యంత పెద్దది. రెండవ పెద్ద నది అయిన ఉరల్ నది, ఉత్తరం నుండి ప్రవహిస్తుంది, మరియు కురా నది ఈ సముద్రంలోకి పడమర నుండి ప్రవహిస్తుంది. గతంలో, తూర్పు వైపు మధ్య ఆసియా యొక్క అము దర్యా (ఒక్సస్), దూర ఉత్తర ప్రాంతంలోని సిర్ దర్యా వలె, ప్రస్తుతం ఎండిపోయిన నదీభూతలమైన ఉజ్బోయ్ నది ద్వారా కాస్పియన్ లోకి ప్రవేశించడానికి తరచు తన గతిని మార్చుకునేది. ఈ కాస్పియన్ అనేక చిన్న ద్వీపాలను కూడా కలిగి ఉంది; ఇవి ప్రాధమికంగా ఉత్తర భాగంలో ఉండి సమిష్టిగా 2,000 కి.m2 (770 sq mi) భూభాగాన్ని కలిగి ఉన్నాయి. ఉత్తర కాస్పియన్ కు ఆనుకొని, సముద్ర మట్టం కంటే తక్కువ ఎత్తులో ఉండే ప్రాంతమైన 27 మీటర్లు (89 అడుగులు)కాస్పియన్ గర్త ఉంది. మధ్య ఆసియాకు చెందిన స్టెప్పీలు ఈశాన్య తీరమంతా వ్యాపించి ఉండగా, కాకసస్ పర్వతాలు పడమటి ఒడ్డుని చుట్టుకొని ఉన్నాయి. ఉత్తర మరియు తూర్పు వైపుల ఉన్న జీవావరణాలు చల్లని, ఖండాంతర్గ ఎడారి లక్షణాలను కలిగి ఉన్నాయి. దీనికి విరుద్ధంగా, నైరుతి మరియు దక్షిణ దిక్కులలోని శీతోష్ణస్థితి ఉన్నత ప్రాంతాలు మరియు పర్వత శ్రేణుల ఎగుడు దిగుడు ఉన్నతుల వలన సాధారణంగా వేడిగా ఉంటుంది: కాస్పియన్ పరిసరాలలో శీతోష్ణస్థితిలోని తీవ్రమార్పులు ఈ ప్రాంతంలో పెద్ద స్థాయిలో జీవవైవిద్యతకు దారితీసాయి.
కాస్పియన్ సముద్రం పెద్ద సంఖ్యలో స్టర్జన్ లను కలిగి ఉంది, వాటి గుడ్లు కేవియర్ గా తయారు చేయబడతాయి. పెద్ద సంఖ్యలో చేపలు పట్టడం అనేక చారిత్రక చేప జాతులు తగ్గడంతో పాటు టున చేపజాతి ఆర్ధికంగా అంతరించిపోవడానికి కారణమైంది. ఇటీవలి సంవత్సరాలలో అధికంగా వేటాడటం స్టర్జన్ ల జనాభా తరుగుదలకు దారితీసి, పర్యావరణవేత్తలు స్టర్జన్ ల జనాభా తిరిగి సాధారణ స్థాయికి వచ్చేవరకు స్టర్జన్ ల వేటను పూర్తిగా నిషేధించాలని సూచించారు. ఏదేమైనా, స్టర్జన్ కేవియర్ కు పలికే అధిక ధర వలన చేపలు పట్టేవారు అధికారులకు లంచాలు ఇచ్చి మరో మార్గాన్ని అనుసరిస్తున్నారు, ఈ కారణంగా అనేక ప్రాంతాలలో నియంత్రణలు సమర్ధవంతంగా అమలు జరగడం లేదు. సంతోనోత్పత్తి చేయగల ఆడ చేపలను లక్ష్యంగా కలిగి ఉండటం వలన, కేవియర్ పెంపకం చేప నిల్వలను మరింత ప్రమాదానికి గురి చేసింది.
కాస్పియన్ సముద్రానికి ప్రత్యేకమైన కాస్పియన్ సీల్ (కొన్ని ఆధారాలలో ఫోకా కాస్పికా , పుస కాస్పికా ), అంతస్థలీయ జలాలలో నివసించే అతి కొన్ని సీల్ జాతులలో ఒకటి (బైకాల్ సీల్, సైమా రింగ్డ్ సీల్ లను కూడా చూడండి). ఈ ప్రాంతం అనేక పక్షి జాతులకు కూడా తన పేరును ఇచ్చింది, వీటిలో కాస్పియన్ గల్ మరియు కాస్పియన్ టర్న్ కూడా ఉన్నాయి. కాస్పియన్ సముద్రానికి ప్రత్యేకమైన అనేక చేప జాతులు మరియు ఉపజాతులు ఉన్నాయి, వీటిలో కుటుం (కాస్పియన్ తెల్ల చేపగా కూడా పిలువబడుతుంది), కాస్పియన్ రోచ్, కాస్పియన్ బ్రెం (అరల్ సముద్రంలో లభించే బ్రెం కూడా ఇదే ఉపజాతికి చెందినదని కొందరు అంటారు), మరియు కాస్పియన్ "సాల్మొన్" (ట్రౌట్ యొక్క ఉపజాతి సాల్మో ట్రుట్ట కస్పిఎన్సిస్ ) ఉన్నాయి. ఈ "కాస్పియన్ సాల్మొన్" తీవ్ర ప్రమాదంలో ఉంది.
ఐరోపాలో అతి పెద్దదైన ఓల్గా నది, ఐరోపాలో 20% భూభాగంలో ప్రవహించి కాస్పియన్ సముద్రంలోకి ప్రవహించే మంచినీటిలో 80% తీసుకువస్తోంది. దాని నిమ్న ప్రాంతాలు భారీ స్థాయిలో అభివృద్ధి చెంది అనేక అనియంత్రిత రసాయనిక మరియు జీవ కాలుష్యాలను విడుదల చేస్తాయి. లభ్యమయ్యే సమాచారం తక్కువగా మరియు ప్రశ్నించదగినదిగా ఉన్నప్పటికీ, కాస్పియన్ సముద్రంలోకి సరిహద్దుల వెంట కాలుష్యాలను తెచ్చే కారకాలలో ఓల్గా ప్రధానమైనదని సూచించడానికి తగినంత సాక్ష్యం ఉంది. చమురు మరియు వాయువుల వెలికితీత పరిమాణం మరియు రవాణా కార్యకలాపాలు నీటి నాణ్యతకు హాని కలిగిస్తున్నాయి. పర్యావరణానికి ఉన్న ప్రమాదాన్ని పెంచుతూ, నీటి అడుగుభాగం నుండి చమురు మరియు వాయు పైప్ లైన్లు నిర్మించబడ్డాయి లేదా ప్రతిపాదించబడ్డాయి.
ఈ కాస్పియన్ సముద్రం, సముద్రాలకు మరియు సరస్సులకు ఉమ్మడిగా ఉండే లక్షణాలను కలిగి ఉంది. ఇది మంచినీటి సరస్సు కానప్పటికీ, తరచు ప్రపంచంలోని అతి పెద్ద సరస్సుగా పరిగణించబడుతుంది. సుమారు 5.5 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం విరూపకారక చలనాల వలన కాస్పియన్ భూపరివేష్టితంగా మారింది. ఓల్గా నది (నీటి ప్రవాహంలో సుమారు 80%) మరియు ఉరల్ నది కాస్పియన్ సముద్రంలోకి ప్రవహిస్తాయి, కానీ భాష్పీభవనం తప్ప మరేవిధమైన బాహ్య ప్రవాహం లేదు. ఆ విధంగా కాస్పియన్ పర్యావరణ వ్యవస్థ ఒక మూసిఉన్న హరివాణం, దాని స్వంత సముద్ర మట్ట చరిత్ర ప్రపంచంలోని మహాసముద్రాల సముద్ర మట్ట స్థాయి నుండి స్వతంత్రంగా ఉంది. శతాబ్దాల కాలంలో అనేక సార్లు, కాస్పియన్ యొక్క మట్టాలు తరచు పడిపోయి మరలా త్వరగా పెరిగాయి. 13వ శతాబ్దం నుండి 16వ శతాబ్దం వరకు అము దర్య దాని ప్రవాహాన్ని కాస్పియన్ లోకి మార్చుకోవడం బహుశా మధ్యయుగాలలో కాస్పియన్ పెరుగుదలకు కారణమై, ఖజారియా యొక్క తీర పట్టణాలైన అతిల్ వంటి వాటికి వరదలను కలిగించి ఉండవచ్చని కొందరు రష్యన్ చరిత్రకారులు భావిస్తారు. 2004లో, నీటి మట్టం సముద్ర మట్టం కంటే -28 మీటర్లు, లేదా 28 మీటర్ల (92 అడుగుల) క్రింద ఉంది.
శతాబ్దాల కాలంలో, కాస్పియన్ సముద్ర మట్టాలు ఓల్గా ప్రవాహ అంచనాతో సమానస్థాయిలో మార్పుచెందాయి, ఇది అతి విశాలమైన పరివాహక ప్రాంతంలో వర్షపాతస్థాయిపై ఆధారపడి ఉంటుంది. అవపాతం అంతర్గత ప్రాంతాలకు చేరే ఉత్తర అట్లాంటిక్ అల్ప వాయుపీడనాల తేడాలతో సంబంధం కలిగి ఉంటుంది, మరియు అవి ఉత్తర అట్లాంటిక్ డోలన చక్రాల వలన ప్రభావితమౌతాయి. ఆవిధంగా కాస్పియన్ సముద్ర మట్టాలు ఉత్తర మరియు పశ్చిమ ప్రాంతాలలో అనేక వేల మైళ్ళ వరకు ఉత్తర అట్లాంటిక్ వాతావరణ పరిస్థితులతో సంబంధం కలిగి ఉంటాయి. ఈ కారణాల వలన కాస్పియన్ సముద్రం ప్రపంచ శీతోష్ణస్థితి మార్పు యొక్క కారణాలు మరియు ప్రభావాల అధ్యయనానికి ప్రధానమైనదిగా ఉంది.
చివరి స్వల్ప-కాలిక సముద్ర-మట్ట చక్రం 3 మీ (9.84 అడుగులు) సముద్ర మట్ట తరుగుదలతో 1929 నుండి 1977 వరకు ఉంది, దానిని అనుసరించి 3 మీ (9.84 అడుగులు) పెరుగుదల 1977 నుండి 1995 వరకు కొనసాగింది. అప్పటి నుండి చిన్న డోలనాలు సంభవించాయి.
కాస్పియన్ కు దక్షిణంగా ఇరాన్ లోని మజాన్దరాన్,బెహ్షహర్ సమీపంలోని హుటో గుహలో జరిగిన అన్వేషణలు ఈ ప్రాంతం యొక్క మానవ ఆవాసాలు 75,000 సంవత్సరాల పూర్వానికి చెందినవిగా సూచిస్తాయి.
గ్రీకులు మరియు పర్షియన్లు సాంప్రదాయ పూర్వకాలంలో దీనిని హిర్కానియన్ మహాసముద్రం అని పిలిచేవారు. పర్షియన్ పూర్వకాలంతో పాటుగా ఆధునిక ఇరాన్ లో కూడా ఇది మజాన్దరాన్ సముద్రం గా ప్రసిద్ధి చెందింది(పర్షియన్ مازندران). భారతీయులు దీనిని కశ్యప్ సాగర్ అని పిలిచేవారు. టర్కిక్ మాట్లాడే దేశాలలో ఇది ఖజార్ సముద్రం గా పిలువబడుతుంది. పురాతన రష్యన్ వర్గాలు దీనిని ఖ్వరేజ్మియా నివాసితులైన ఖ్వలిస్ ల పేరు మీదుగా ఖ్వలిన్ (ఖ్వలినియన్) సముద్రం (Хвалынское море /Хвалисское море) అని పిలిచారు. పురాతన అరబిక్ వర్గాలు بحر افزين Baḥr Qazvīn ను- కాస్పియన్/క్వజ్విన్ సముద్రం గా సూచిస్తాయి. కాస్పియన్ అనే పదం కాస్పి (పెర్షియన్ کاسپی) అనే పేరు నుండి వచ్చింది, వీరు ఈ సముద్రానికి నైరుతి దిశలో ట్రాన్స్ కాకాసియాలో నివసించిన పురాతన ప్రజలు. "అల్బెనియన్ల దేశానికి కాస్పియనే అనే ప్రదేశం కూడా చెందుతుంది, ఇది కాస్పియన్ తెగ, మరియు అదే పేరుతో ఉన్న సముద్రం మీదుగా వచ్చింది; అయితే ఇప్పుడు ఈ తెగ అంతరించిపోయింది" అని స్ట్రాబో రచించాడు. అంతేకాక, ఇరాన్ లోని టెహ్రాన్ ప్రాంతంలోని ఒక ప్రదేశం యొక్క పేరు అయిన కాస్పియన్ గేట్స్, వారు ఈ సముద్రానికి దక్షిణంగా వలస వెళ్ళారని చూపగలిగే మరొక ఆధారం. గ్రీక్ చరిత్రకారుడు స్ట్రాబో ప్రకారం,'కాస్పియన్' అనే పేరు భారతదేశం యొక్క హిందువులు నమ్ముతున్నట్లు సంస్కృత పదమైన భారతదేశ ఋషి 'కశ్యప' పేరు మీదుగా వచ్చింది.
టర్కిక్ భాషలు పైన చెప్పిన ఇండో-యూరోపియన్ భాషల నుండి విభిన్నమైన ఒక స్థిరమైన నామకరణ విధానాన్ని ఉపయోగిస్తాయి. ఉదాహరణకు, తుర్క్మెన్ లో ఈ పేరు హజార్ డేన్జి , అజేరిలో ఇది జజార్ డానిజి , మరియు ఆధునిక టర్కిష్ లో ఇది హజార్ డెనిజి . పైన చెప్పబడిన అన్ని సందర్భాలలోనూ, రెండవ పదానికి అర్ధం "సముద్రం", మరియు మొదటి పదం చారిత్రక ఖజార్ టర్క్ లను సూచిస్తుంది, వీరు 7 మరియు 10వ శతాబ్దాల మధ్య కాస్పియన్ సముద్రానికి ఉత్తర దిశగా విశాలమైన సామ్రాజ్యాన్ని కలిగి ఉన్నారు.
ఈ సముద్రం ప్రక్కన ఉన్న చారిత్రాత్మక నగరాలలో
ఆధునిక నగరాలు
కాస్పియన్ సముద్రం ప్రక్కన ఉన్న ప్రధాన నగరాలు:
కాస్పియన్ సముద్రమంతా అనేక ద్వీపాలను కలిగి ఉంది. ఒగుర్జ అడ అత్యంత పెద్ద ద్వీపం. ఈ ద్వీపం 47 కిలో మీటర్ల పొడవును కలిగి, గాజేల్లెలతో నిండి ఉంటుంది.
ఉత్తర కాస్పియన్ లో, అధిక భాగం ద్వీపాలు చిన్నవిగా నివాసాలు లేకుండా, ఒక ఇమ్పార్టెంట్ బర్డ్ ఏరియా (IBA) అయిన ట్యూలేనియ్ అర్చిపెలగో వలె ఉంటాయి, అయితే వీటిలో కొన్ని మాత్రం మానవ నివాసాలను కలిగి ఉన్నాయి.
అజర్బైజాన్ తీరానికి సమీపంలో ఉన్న ద్వీపాలు వాటి చమురు నిల్వల వలన భౌగోళికరాజకీయ మరియు ఆర్ధిక ప్రాముఖ్యతను కలిగి ఉన్నాయి. అజర్బైజాన్ తీరానికి ప్రక్కన ఉన్న బుల్లా ద్వీపం విశేషమైన చమురు నిల్వలను కలిగి ఉంది. అజర్బైజాన్ తీరానికి ప్రక్కనే ఉన్న పిరల్లః ద్వీపం కూడా చమురు నిల్వలను కలిగి ఉంది; ఇది అజార్బైజాన్ లో చమురు నిక్షేపాలను కనుగొన్న మొదటి ప్రదేశాలలో ఒకటి, మరియు కాస్పియన్ సముద్రంలో విభాగ త్రవ్వకం జరిగిన మొదటి ప్రదేశం. నర్గిన్ పూర్వ సోవియెట్ స్థావరంగా ఉపయోగించబడింది మరియు బాకు అఖాతంలో ఇది అతి పెద్దద్వీపం. ఇరానియన్ తీరానికి దగ్గరలో, గోర్గాన్ అఖాతానికి ఈశాన్య దిశగా, మియన్కలెహ్ ద్వీపకల్పానికి తూర్పు అంచులో ఆశురదెహ్ ఉంది. ద్వీపవాసులు ఒక ప్రవాహాన్ని సృష్టించడంతో ఇది ద్వీపకల్పం నుండి విడిపోయింది.
అనేక ద్వీపాలు, ప్రత్యేకించి అజార్బైజాన్ పరిసరాలలో ఉన్నవి, చమురు ఉత్పత్తి వలన తీవ్ర పర్యావరణ నష్టానికి గురయ్యాయి. ఉదాహరణకు, చమురు ఉత్పత్తి వలన పరిసర ద్వీపాలలో ఉల్ఫ్ తీవ్ర పర్యావరణ నష్టాన్ని ఎదుర్కొంది, అయితే కాస్పియన్ సీల్ లు ఇంకా అనేక జాతుల నీటి పక్షులు కనిపిస్తూనే ఉన్నాయి.
కాస్పియన్ ప్రాతం శక్తి వనరులతో సమృద్ధమైంది. 10 శతాబ్దంలోనే ఈ ప్రాంతంలో బావులు త్రవ్వబడ్డాయి. 16వ శతాబ్దం నాటికి, ఈ ప్రాంతంలో గొప్ప చమురు మరియు వాయు నిక్షేపాలు ఉన్నట్లు ఐరోపావాసులకు తెలిసింది. ఆంగ్ల వర్తకులు థామస్ బాన్నిస్టర్ మరియు జేఫ్ఫ్రీ డకేట్, బాకు పరిసరాలలోని ఈ ప్రాంతాన్ని వర్ణిస్తూ “ఒక గమనించదగిన వింత ఏమిటంటే ఈ ప్రాంతంలో భూగర్భం నుండి గొప్ప పరిమాణంలో చమురు వెలువడుతుంది, దానితో ఈ దేశంలోని ప్రజలంతా తమ గృహ అవసరాలను తీర్చుకోవచ్చు. ఈ చమురు నల్లగా ఉండి నెఫ్టే అని పిలువబడుతుంది. బాకు పట్టణం పక్కనే మరొక రకమైన, తెలుపు రంగులో ఉండే ఖరీదైన చమురు కూడా ఉంది (అనగా పెట్రోలియం) అని చెప్పారు."
ప్రపంచం యొక్క మొట్ట మొదటి అపతీర బావులు మరియు యంత్రాల ద్వారా త్రవ్వి తీసిన బావులు అజర్బైజాన్ లోని బాకు సమీపంలోని బిబి-హేయ్బట్ బే లో తయారయ్యాయి. 1873లో, చమురు యొక్క అన్వేషణ మరియు అభివృద్ధి ఆ సమయంలో ప్రపంచంలో అతి పెద్దవిగా ప్రసిద్ధి చెందిన అబ్షేరోన్ ద్వీపకల్పంలో బలఖన్లి, సబుంచి, రమన మరియు బిబి హేయ్బాట్ గ్రామాల సమీపంలోని చమురు క్షేత్రాలలో ప్రారంభమైంది. మొత్తం వెలికి తీయదగిన నిక్షేపాలు 500 మిలియన్ టన్నులకు పైన ఉన్నాయి. 1900 నాటికి, బాకు 3,000కు పైన చమురు బావులను కలిగి ఉంది, వీటిలో 2,000 పారిశ్రామిక స్థాయిలో ఉత్పత్తి చేస్తున్నాయి. 19వ శతాబ్ది చివరి నాటికి, బాకు "నల్ల బంగారు రాజధాని"గా ప్రసిద్ధి చెందింది, మరియు అనేక మంది నిపుణులైన పనివారు మరియు ప్రావీణ్యం కలవారు ఈ నగరానికి చేరారు.
20వ శతాబ్దం నాటికి, బాకు అంతర్జాతీయ చమురు పరిశ్రమకి రాజధాని అయింది. 1920లో, బోల్ష్ విక్ లు అజర్బైజాన్ ను స్వాధీనం చేసుకున్నపుడు, చమురు బావులు మరియు కార్మాగారాలతో సహా అన్ని వ్యక్తిగత ఆస్తులు ప్రభుత్వ అధీనం చేసుకోబడ్డాయి. తరువాత కాలంలో, గణతంత్రం యొక్క మొత్తం చమురు పరిశ్రమ సోవియెట్ యూనియన్ నియంత్రణలోనికి వచ్చింది. 1941 నాటికి, అజార్బైజాన్ రికార్డు స్థాయిలో 23.5 మిలియన్ టన్నుల చమురుని ఉత్పత్తి చేస్తోంది, మరియు USSR మొత్తంలో వెలికి తీసిన చమురులో బాకు ప్రాంతం సుమారు 72% చమురుని సరఫరా చేసింది.
1994లో, "కాంట్రాక్ట్ అఫ్ ది సెంచరీ" చేయబడి, బాకు చమురు క్షేత్రాలలో ప్రధాన అంతర్జాతీయ అభివృద్ధి యొక్క ఆరంభాన్ని సూచించింది. అజర్బైజాన్ చమురుని నేరుగా టర్కిష్ మధ్యధరా నౌకాశ్రయమైన సెయహన్ కు ప్రవహింపచేసే బాకు–బిలిసి–సెయహన్ పైప్ లైన్ 2006లో ప్రారంభమైంది.
కాస్పియన్ హరివాణంలో ఉన్న చమురు విలువ US $12 ట్రిలియన్ లకు పైన అంచనా వేయబడింది. USSR ఆకస్మికంగా కూలిపోవడం మరియు తరువాత ఈ ప్రదేశం యొక్క ప్రారంభం అంతర్జాతీయ చమురు సంస్థల తీవ్ర పెట్టుబడి మరియు అభివృద్ధి పెనుగులాటలకు దారితీసింది. 1998లో డిక్ చెనీ వ్యాఖ్యానిస్తూ "కాస్పియన్ వలె అకస్మాత్తుగా ఉద్భవించి అంతే వ్యూహాత్మక ప్రాముఖ్యత కలిగిన ప్రదేశం మనకి లభించే సమయం వస్తుందని నేను ఊహించలేదు" అన్నాడు.
ఈ ప్రాంతంలో మరింత అభివృద్ధికి ఒక కీలక సమస్య కాస్పియన్ సముద్ర స్థితి మరియు ఐదు సముద్రతీర దేశాల మధ్య నీటి సరిహద్దుల ఏర్పాటు(క్రింద చూడుము). అజర్బైజాన్ యొక్క నౌకాయాన సరిహద్దులపై తుర్క్మెనిస్తాన్ మరియు ఇరాన్ ల ప్రస్తుత వివాదాలు భవిష్యత్ అభివృద్ధి ప్రణాళికలను శక్తివంతంగా ప్రభావితం చేయగలవు.
ప్రస్తుతం ఎక్కువ వివాదం ట్రాన్స్-కాస్పియన్ చమురు మరియు వాయువు పైప్ లైన్ లపై నెలకొని ఉంది. ఈ ప్రణాళికలు పశ్చిమ దేశాల విపణులకు కజాఖ్ చమురుతో పాటు, మరియు ఉజ్బెక్ మరియు తుర్క్మెన్ వాయువులకు కూడా సులభ ప్రవేశాన్ని కల్పించగలవు. యునైటెడ్ స్టేట్స్ ఈ పైప్ లైన్ లకు తన మద్దతును ప్రకటించింది. రష్యా పర్యావరణ ఆధారాలపై ఈ ప్రణాళికను అధికారికంగా వ్యతిరేకిస్తోంది. రష్యాకు పూర్తిగా ప్రక్కనుండి వెళ్ళడం ద్వారా, ఆదేశానికి విలువైన రవాణా సుంకాన్ని చెల్లించకుండా నిరోధించడంతోపాటు, ఆప్రాంతం నుండి పశ్చిమ-బద్ధ హైడ్రోకార్బన్ల ఎగుమతులపై దాని ప్రస్తుత ఆధిపత్యాన్ని నశింపచేస్తుందని విశ్లేషకులు అభిప్రాయపడ్డారు. ఇటీవలి కాలంలో కజఖస్తాన్ మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్ లు ట్రాన్స్-కాస్పియన్ పైప్ లైన్ కు తమ మద్దతు ప్రకటించాయి.
కాస్పియన్ సముద్రం ఉపరితల భాష్పీభవనం చెందేది అయినప్పటికీ, దాని ముఖ్య ఉపనది అయిన ఓల్గా ముఖ్యమైన రవాణా కాలువలకు డాన్ నది ద్వారా (అదే విధంగా నల్ల సముద్రం) మరియు బాల్టిక్ సముద్రంతో, ఉత్తర ద్వినాకు మరియు తెల్ల సముద్రానికి శాఖీయ కాలువలతో కలుపబడుతుంది.
మరొక కాస్పియన్ ఉపనది అయిన కుమా నది ఒక నీటిపారుదల కాలువ ద్వారా డాన్ హరివాణంతో కలుపబడుతుంది.
అము-దర్య పైన ఉన్న నుకుస్ నుండి కాస్పియన్ సముద్రంపై ఉన్న క్రాస్నొవోడ్స్క్ వరకు మెయిన్ తుర్కమెన్ కెనాల్ యొక్క నిర్మాణం 1950లో ప్రారంభమైంది. ఇది కేవలం నీటి పారుదలకు మాత్రమే కాక, అము-దర్య మరియు అరల్ సముద్రాలను కాస్పియన్ సముద్రంతో కలుపుతూ జలరవాణాకు కూడా ఉపయోగపడుతుంది. జోసెఫ్ స్టాలిన్ మరణం తరువాత క్వారకం కాలువ వైపు మొగ్గు చూపడంతో ఈ ప్రణాళిక వదలివేయబడింది, ఈ కాలువ మరింత దక్షిణ దిశలో వెళ్లి కాస్పియన్ ను చేరదు.
1930ల నుండి 1980ల వరకు పెచోర-కామా కాలువ గురించిన ప్రణాళికలు విస్తృతంగా చర్చించబడ్డాయి మరియు 1971లో అణు ప్రేలుళ్ళను ఉపయోగించి కొన్ని నిర్మాణ ప్రయోగాలు చేయబడ్డాయి. ఈ ప్రణాళికలో, నౌకాయానానికి ద్వితీయ ప్రాధాన్యత ఇవ్వబడింది; దీని ప్రధాన లక్ష్యం కామా ద్వారా ఓల్గాలోనికి పెచోర నది (ఆర్కిటిక్ మహాసముద్రం లోకి ప్రవహించేది) యొక్క కొంత నీటిని మళ్ళించడం. దీని లక్ష్యాలు నీటిపారుదల మరియు ఆ కాలంలో ప్రమాదకర స్థాయిలో తగ్గుతున్నదని భావించిన కాస్పియన్ స్థాయిని స్థిరీకరించడం.
చమురుతో సంపన్నమైన తన దేశానికి విపణులతో అందుబాటును పెంచడానికి కజఖస్తాన్ అధ్యక్షుడైన నూర్ సుల్తాన్ నజార్బఎవ్ జూన్ 2007లో కాస్పియన్ మరియు నల్ల సముద్రాల మధ్య 700 కిలోమీటర్ల సంధానాన్ని ప్రతిపాదించాడు. "యురేషియా కాలువ" (మానిచ్ షిప్ కెనాల్) భూపరివేష్టితమైన కజఖస్తాన్ మరియు ఇతర మధ్య ఆసియా దేశాలను నౌకాయాన దేశాలుగా మార్చి, వాటి వర్తక పరిమాణాన్ని పెంచడానికి ప్రముఖంగా తోడ్పడుతుందని భావించబడింది. ఈ కాలువ రష్యన్ భూభాగం నుండి అడ్డంగా వెళ్ళడం వలన, అది కజఖస్తాన్ కు దాని కాస్పియన్ నౌకాశ్రయాల ద్వారా ప్రయోజనం చేకూరుస్తుంది. కజఖస్తాన్ యొక్క వ్యవసాయ మంత్రిత్వశాఖలోని జలవనరుల బృందం అధికారులు చెప్పిన దాని ప్రకారం, ఈ కాలువ యొక్క మార్గం అధిక శాతం కుమా-మానిచ్ డిప్రెషన్ ను అనుసరిస్తుంది, ఇక్కడ ఇప్పటికే ఒక నీటిపారుదల కాలువ (కుమా-మానిచ్ కాలువ) ద్వారా అనేక నదులు మరియు సరస్సులు అనుసంధానం చేయబడ్డాయి. ఓల్గా-డాన్ కాలువ సామర్ధ్యాన్ని పెంచడం మరొక మార్గం.
కాస్పియన్ సరిహద్దు దేశాలైన - అజర్బైజాన్, రష్యా, కజఖస్తాన్, తుర్క్మెనిస్తాన్ మరియు ఇరాన్ ల మధ్య కాస్పియన్ సముద్ర సరిహద్దును గుర్తించడానికి సంబంధించి సుమారు ఒక దశాబ్ద కాలంగా చర్చలు జరుగుతున్నాయి.
కాస్పియన్ సముద్ర స్థితి ఒక కీలక సమస్య. కాస్పియన్ సముద్ర స్థితిచే మూడు ప్రధాన అంశాలు ప్రభావితం అవుతున్నాయి: ఖనిజ వనరులకు అందుబాటు (చమురు మరియు సహజ వాయువు), చేపల వేట మరియు అంతర్జాతీయ జలాలకు అందుబాటు(రష్యా యొక్క ఓల్గా నది మరియు నల్ల సముద్రం మరియు బాల్టిక్ సముద్రంలను కలిపే కాలువల ద్వారా). భూ పరివేష్టిత దేశాలైన అజర్బైజాన్, కజఖస్తాన్ మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్ లకు ఓల్గా నదికి అందుబాటు ప్రత్యేక ప్రాముఖ్యత కలిగి ఉంది. ఇది రష్యాకు సున్నితమైన అంశం, ఈ అధిక రద్దీ అంతా ఆ దేశం యొక్క ప్రాంతం నుండే వెళ్ళడం దీనికి కారణం(బహుశా దేశీయ జలమార్గాల ద్వారా). ఒక నీటి స్వరూపం సముద్రంగా గుర్తించబడితే విదేశీ ఓడల అనుమతి ఇవ్వడానికి కొన్ని నిర్ణాయకాలు మరియు అంతర్జాతీయ ఒప్పందాలు ఉంటాయి. ఒక నీటి స్వరూపం కేవలం సరస్సుగా మాత్రమే గుర్తించబడి ఉంటే ఆ విధమైన చట్టపరమైన బాధ్యతలు ఉండవు. పర్యావరణ సమస్యలు కూడా కొంతవరకు స్థితి మరియు సరిహద్దుల విషయాలతో సంబంధం కలిగి ఉంటాయి.
రష్యా పూర్వ సోవియెట్ కాస్పియన్ సైనిక నౌకాసమూహంలో పెద్ద మొత్తాన్ని పొందిందని ఇక్కడ పేర్కొనాలి(ఇంకా ప్రస్తుతం కాస్పియన్ సముద్రంలో అతి శక్తివంతమైన సైనిక ఉనికిని కలిగి ఉంది). కొన్ని ఆస్తులు అజర్బైజాన్ కు కేటాయించబడ్డాయి. కజఖస్తాన్ మరియు ప్రత్యేకించి తుర్క్మెనిస్తాన్ లు పెద్ద నౌకాశ్రయాలు లేకపోవడం వలన చాలా స్వల్ప వాటాను పొందాయి.
ఇరాన్ (పర్షియా) మరియు సోవియెట్ యూనియన్ ల మధ్య జరిగిన ఒక సంధి ప్రకారం, కాస్పియన్ సముద్రం సాంకేతికంగా రెండు భాగాలుగా విభజించబడుతుంది (పర్షియన్ మరియు రష్యన్), కానీ వనరులు (ఆ కాలంలో ముఖ్యంగా చేపలు) ఉమ్మడిగా పంచుకోబడతాయి. ఈ రెండు విభాగాల మధ్య రేఖ, ఆల్బర్ట్ సరస్సు వలె, ఒక ఉమ్మడి సరస్సులో అంతర్జాతీయ సరిహద్దుగా పరిగణించబడుతుంది. రష్యన్ విభాగం నాలుగు సముద్రతీర గణతంత్రాల యొక్క పరిపాలనా విభాగాలుగా ఉప-విభజన చేయబడింది.
సోవియెట్ యూనియన్ అదృశ్యం తరువాత అన్ని నూతన స్వతంత్ర రాజ్యాలు పాత ఒప్పందాన్ని కొనసాగించలేదు. మొదట రష్యా మరియు ఇరాన్ పాత ఒప్పందానికి కట్టుబడి దానిని కొనసాగిస్తామని ప్రకటించాయి.
పూర్వ సోవియెట్ యూనియన్ పదిహేను దేశాలుగా విడిపోయిన తరువాత, కాస్పియన్ సముద్ర పరిసర దేశాలైన అజర్బైజాన్, తుర్క్మెనిస్తాన్ మరియు కజఖస్తాన్ లతో కలసి, ఇరాన్ ఈ ఐదు దేశాల మధ్య కాస్పియన్ సముద్ర సమాన విభజనను కోరింది: ఇరాన్, అజర్బైజాన్, తుర్క్మెనిస్తాన్, కజఖస్తాన్, మరియు రష్యా. ఒకవేళ ఈ విభజన ఆమోదించబడకపోతే, ఇరాన్ తన పాత ఒప్పందాన్ని మాత్రమే గుర్తించాలని ఆశించింది (ఇరాన్ మరియు రష్యాల మధ్య) మరియు టెహ్రాన్ లో U.S.యొక్క ప్రయోజనకర విభాగ ప్రారంభం వంటి, పశ్చిమ మరియు U.S.స్నేహపూర్వక స్థితి వైపు మొగ్గు చూపుతూ రష్యాను తన 50% వాటాను మూడు సముద్ర తీర రాష్ట్రాలు-అజర్బైజాన్, తుర్క్మెనిస్తాన్ మరియు కజఖస్తాన్ లకు పంచవలసిందిగా కోరింది.[ఆధారం కోరబడింది]
కజఖస్తాన్, అజార్బైజాన్ మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్ తమను తాము ఈ ఒప్పందంలో భాగాలుగా పరిగణించుకోవడం లేదని ప్రకటించాయి.
తరువాత[] సముద్ర స్థితిపై అన్ని సముద్రతీర రాజ్యాల మధ్య ఉమ్మడి ఒప్పంద ప్రతిపాదనలు అనుసరించాయి:
రష్యా, కజఖస్తాన్ మరియు అజార్బైజాన్ ఈ విభాగాలపై పరిష్కారానికి అంగీకరించాయి. కజఖస్తాన్ మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్ ల మధ్య ఏ విధమైన సమస్యలు లేవు, కానీ రెండవది చురుకుగా పాల్గొంటోంది, అందువలన అక్కడ ఏ ఒప్పందము లేదు. అజార్బైజాన్ ఇరాన్ తో రెండు దేశాలు తమవని ఆరోపిస్తున్న చమురు క్షేత్రాలపై సమస్యలను కలిగి ఉంది. ఇరానియన్ కావలి పడవలు యీ వివాదాస్పద ప్రాంతంలో అన్వేషణ జరుపుతున్న అజర్బైజాన్ పడవలపై కాల్పులు జరిపిన సందర్భాలు ఉన్నాయి. ఇదే విధమైన వత్తిడులు అజర్బైజాన్ మరియు తుర్క్మెనిస్తాన్ ల మధ్య కూడా ఉన్నాయి (రెండు పార్టీలు పంచుకోవడానికి గుర్తించిన ఒక చమురు క్షేత్రం నుండి అజార్బైజాన్ ముందుగా అంగీకరించిన దాని కంటే ఎక్కువ చమురును తీసుకుందని తుర్క్మెనిస్తాన్ ఆరోపిస్తుంది) తుర్క్మెనిస్తాన్ మరియు ఇరాన్ ల మధ్య తక్కువ తీవ్రత కలిగిన విషయాలు ఉన్నాయి. ఏది ఏ విధంగా ఉన్నప్పటికీ, సముద్రం యొక్క దక్షిణ భాగం వివాదాస్పదంగా ఉంది.